Na prostoru Bovanskog jezera, u sokobanjskom delu i pokraj sela Trubarevac, nalazi se brdo zvano Trubarevačko gradište. Prema rečima arheologa, ova gradina se u izvorima kod Milana Đ. Milićevića i Tihomira Đorđevića pominje i kao Brestovačko gradište. Oni u svojim izvorima pominju tadašnju mehanu, u podnožju gradišta, a prema nekim podacima iz drugih literatura, došlo se do toga da je u pitanju trubarevačka mehana i ovo brdo. Ostala je stara fotografija nekadašnje mehane sa tog mesta.
Na samom vrhu brda stoje i ostaci kasnoantičke i ranovizantijske gradine i naselja koje su tu formiralo prema saznanjima, nakon invazije Huna i Avara.
– Na osnovu numizmatičkih nalaza koji su nam bili dostupni sa ovog lokaliteta, preovlađuje novac 4. i 5. veka, zatim ranovizantijski novac, koji kao i sa prethodnih gradina seže do kraja 6. veka i vladavine Mavrikija, istočnorimskog vizantijskog cara – kaže dr Petar Milojević, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu.
Feliks Kanic u svom putopisu o zemlji i stanovništvu Srbije piše da na ulazu u Bovanski tesnac, na brežuljku iznad mehane, leži gradište i navodi da je u njemu trebalo da je živeo Deli-Radivoj, brat čuvenog Starine Novaka.
Pominje se i da je u blizini i napola porušena crkvica Sopot, kao i priča o nekoj ženi kojoj se ukazalo u snu da je u toj crkvici navodno zakopana Dušanova kruna i drugo blago. Prema pisanju Kanica tada je prostor oko crkve počišćen i ograđen od strane seljaka koji su pokušavali da pronađu to sakriveno blago.
Strategijski značaj ove gradine, prema rečima arheologa, predstavlja to što se ona nalazi na ulazu reke Moravice u Bovanski tesnac. Jedna gradina je sa jedne strane, a druga na izlazu iz tesnaca, gde stoje očuvane zidine nekadašnjeg Bovanskog grada. Nedaleko od same Trubarevačke gradine, na brdu čiji put vodi od samog Bovanskog jezera, platou i okružena šumom, nalazi se i jedna stara crkva, za koju se pretpostavlja da svojim postanjem seže daleko u prošlost. Posvećena je Svetom Andreju i sagrađena je u periodu između dva svetska rata.
– Temeljni ostaci crkve ukazuju da je u pitanju jednobrodna crkva iz ranovizantijskog, odnosno ranohrišćanskog perioda. Nedaleko od same crkve nalazi se i izvor vode oko koga su nalaženi novčići iz ranovizantijskog perioda. Na osnovu sporadičnih nalaza možemo pretpostaviti da je ovde pre doseljavanja Romeja postojalo i praistorijsko nalazište. Za sada nemamo pouzdane i sigurne tragove toga, ali s obzirom da su Rimljani i kasnije Vizantinci uglavnom birali strateške položaje, koji su korišćeni u praistoriji, ne bi nas iznenadila takva konstatacija – objašnjava Milojević.
On ukazuje i na podatak da se na samom vrhu gradine još uvek nalaze i topovski ukopi korišćeni u Prvom balkanskom ratu, kao na jedno svedočanstvo da se ratna taktika dugo nije menjala i da su strateške pozicije koje su birali Rimljani ostale u upotrebi i tokom kasnijih i savremenijih ratova.
Samo Bovansko jezero koje sada okružuje ovo brdo i gradinu na vrhu, je relativno novo. Kao veštačka akumulacija koju formira reka Moravica nastalo je izgradnjom brane 1978. godine. Tom prilikom izmešteno je i selo Trubarevac. Danas, samo preko nekih starih fotografija možemo videti nekadašnji izgled tog prostora.
– Ovde u podnožju postoje stari ostaci Trubarevca, sela koje je izmešteno prilikom formiranja Bovanskog jezera. Na osnovu neke urbanizacije i obrazaca naseljavanja u kasnoantičkom i ranovizantijskom periodu obično se u okolini gradine nalazi naselje, koje je u podnožju. U blizini obavezno crkva, a nedaleko odatle i groblje. Danas eto, vidimo ovde i ostatke savremenog groblja koje isto ne bi iznenadilo da je nastalo na nekom mnogo starijem groblju – kaže Milojević.
On dodaje i podatak da su na gradini otkriveni nalazi starijeg gvozdenog doba. Reč je o par fibula koje bi se mogle vezati za 7. vek pre nove ere. Kako se ovde mogu pronaći ostaci kamenja bogati mineralizacijom gvožđa, a sam lokalitet ima dobar strateški položaj i odličnu kontrolu zapadnog dela sokobanjske kotline i putnog pravca kroz Bovansku klisuru, to ukazuje i daje opravdane indicije da je na ovom mestu postojalo građansko naselje još u gvozdenom dobu.
Mini emisiju o Trubarevačkom gradištu i crkvi posvećenoj Svetom Andreju, možete pogledati i na našem (You tube) kanalu.
