Na području opštine Sokobanja nastavljaju se značajna arheološka istraživanja, koja sprovode stručnjaci sa Arheološkog instituta u Beogradu. Nakon završetka radova na lokalitetu Devojački kamen u selu Vrmdža, ekipa naučnika preselila se na Ozren planinu, tačnije brdo Koviljača, gde se nalazi Tatumirov grad na kome su otkrivena i nalazišta iz gvozdenog doba, najmlađeg perioda praistorije.
Sama iskopavanja gde su otvorene dve probne sonde smeštena su na padinama ispod grada sa čijih se terasa, kroz gustu šumu, pruža pogled ka sokobanjskoj kotlini i amfiteatralnom basenu planine Ozren. Ovaj deo ima potencijal i da razvija kulturno-istorijski turizam, a već je poznat i kao lečilište zahvaljujući Specijalnoj bolnici Ozren, a turistima je primamljivo zbog svojih prirodnih lepota, obližnjeg jezera, kao i vodopada Mala i Velika Ripaljka. Sama Koviljača i Tatumirov grad nalaze se na visokoj steni smeštenoj iznad Velike Ripaljke i najvišeg slapa sistema kaskada.
Po rečima arheologa dr Petra Milojevića, brdo Koviljača i Mečiji vrh čine jednu sutesku, malu klisuru reke Gradašnice, koja tuda prolazi od vodopada ka Sokobanji. On dodaje da se istraživanja na ovom mestu vrše ne samo zbog podataka o postojanju kulturnog sloja, već i zbog činjenice da su suteske bile jako bitne u saobraćajnoj logistici od praistorije do kraja srednjeg veka, odnosno perioda koji pokriva arheologija. To su bila mesta na kojima su podizana manja ili veća utvrđenja koja su kontrolisala putne pravce.
– Dokaz za to upravo pored toga što ovde imamo ostatke antičkog utvrđenja a ispod njega i praistorijske slojeve, jesu i ostaci puteva ovde na planini Ozren koji svedoče o značaju same planine u komunikaciji u antici i srednjem veku. Radi se o ostacima puteva na brdu Kopane pare i nedaleko od izvora Šopur. Takođe sa druge strane brda Mečiji vrh imamo još jedan gradinski tip lokaliteta koji je kontrolisao opet neku površinu tog amfiteatralnog basena i suteske o kojoj pričamo i nadamo se da će neka buduća istraživanja slična ovim potvrditi možda neki ozbiljniji horizont i ozbiljnije utvrđenje na tom lokalitetu – navodi stručnjak.
Raniji nalazi sa ovog lokaliteta pokazali su da ovde postoji razvijeni sloj iz kasnoantičkog, odnosno ranovizantijskog perioda. Prema novcu koji je tu pronađen pretpostavlja se da se radi o petom i šestom veku, što su potvrdila i trenutna iskopavanja.
– Za sada imamo keramičke nalaze koji se uklapaju u taj period i koji odgovaraju kraju rimskog i početku ranovizantijskog i kasnoantičkog perioda. Ali u najdubljim slojevima gradine, to je na nekih 90 santimetara otkrili smo i očuvani praistorijski sloj. Malo da objasnim problematiku strategrafije lokaliteta iz perioda gde postoje zapravo antički ostaci. U rimskoj vojsci i kasnije u vizantijskoj vojsci, bilo gde da se podizao logor ili bilo kakava vojna utvrda, rimska vojska je imala inžinjeriju i oni su jednostavno imali obavezu da nivelišu teren. Tako da se vrlo često, nažalost, mi koji se bavimo praistorijom susrećemo sa uništenim slojevima iz praistorije. Pronalazimo materijal ali strategrafija nažalost nije očuvana, tako da nemamo uvek precizne podatke. Ovde je sreća da smo u ovoj sondi naišli da je poslednji sloj potpuno praistorijski, pripada gvozdenom dobu, tako da eto imamo nekih za sada minimalnih potencijala za istraživanje što se praistorije tiče. A kada je u pitanju antika imamo odlične potencijale, s obzirom da smo otkrili u prvoj sondi deo antičkog suhozida koji je verovatno bio ili deo fortifikacije ili deo neke nivelacione pregrade. Imamo ovde ostatke zida koji možemo već na površini pratiti i na samom vrhu imamo ostatke jedne kvadratne kule – pojašnjava naš sagovornik.
Kako dodaje sa otkrićem naseobina obično pronalaze i neka sakralna mesta, poput crkvi i svetilišta. Za Tatumirov grad vezuje se crkvica Svetog Jovana u južnom podnožju grada, na početku slapa Mala Ripaljaka, koja se pominje u izveštaju Milana Đ. Milićevića iz 1876-78. godine. Ona je veoma malo očuvana, ali meštani i danas poštuju ovo sveto mesto.
– Milićević ih pominje u nekom izdašnijem obliku, ali nažalost do nas su očuvane samo blede senke tog objekta. Na Ripaljci se pominje jedna pećina, uvala, koja je možda mogla da bude isposnica u to vreme. To je srednjovekovni običaj za manastire, vrlo često se javljaju isposnice u tim speleološkim objektima. On je zaista dosta mali, ali je dovoljan za jednu osobu, tako da je mogao da bude isposnica, odnosno zazidana pećina u kojem su isposnici boravili neki period – pojašnjava.
Kulturno-istorijski turizam je veliki potencijal sokobanjske opštine, smatra ovaj stručnjak, dodajući da je on za sada u velikoj meri neiskorišćen.
– Mi smo na osnovu naših istraživanja dokumentovali veliki broj nalazišta iz praistorije, iz antike, iz srednjeg veka, a i dosta očuvanih objekata iz nekog perioda turske dominacije, novog veka, tako da zaista imamo veliki potencijal da se napravi jedan kulturno-istorijski park ovde sa dosta očuvanih elemenata koji bi mogli zainteresovati turiste. Ako ništa drugo, ako i nemamo neke građevinske ostatke na nekom od lokaliteta, imamo zaista lepu prirodu pored njega i lepe stvari koje opet gostu deluju interesantno kad dođe i kad zna da se nalazi na mestu gde je postojalo praistorijsko naselje, gde može da nauči nešto o topografiji samih naselja iz tog perioda i da zamisli život u praistoriji – ističe dr Petar Milojević.
Bogata dosadašnja arheološka istraživanja u Sokobanji objedinjena su u monografiji koju je priredio stručni tim sa Arheološkog instituta u Beogradu i Zavičajnog muzeja Knjaževac i on bi trebalo uskoro da se nađe pred čitalačkom publikom.
Tekst: K. Đ; J. R.
Foto: K. Đ.
