Tatumirov grad se nalazi na planini Ozren. To je prostor koji je danas veoma atraktivan kako meštanima, tako i turistima koji dolaze u Sokobanju. Ovo je predeo poznatog izletišta vodopad Mala i Velika Ripaljka čijim izletničkim krugom dominira visoka stena koja je zadržala naziv Tatumirov grad.
Grad je poznat još iz davnina i dela prvih putopisaca koji su prolazili ovim krajem. To su dela Feliksa Kanica, Milana Đ. Milićevića srpskog akademika, književnika, etnografa i publiciste, koji prvi pominju ostatke koji su se nalazili na ovom mestu. Tatumirov grad ušao je i u monografiju o Srpskim srednjovekovnim gradovima iz polovine prošlog veka koju je radio naš čuveni arhitekta Aleksandar De Roko.
Sa dr Petrom Milojevićem, naučnim saradnikom Arheološkog instituta u Beogradu, obišli smo ovu gradinu do koje nije nimalo lako doći jer su strme staze obrasle gustim rastinjem i šumom.
– Prema slučajnim nalazima novca do kojih smo došli iz numizmatičkog društva ‘Soko’, poznato je da je grad bio naseljen u ranovizantijskom periodu. Zastupljen je novac Anastazija, Justinijana, Justina, i to jedan period obnove Rimskog carstva, gde se mnoge gradine obnavljaju, a pritom osnivaju i neke nove. Za sada nije jasno šta je zapravo ova gradina kontrolisala, pošto se nalazi malo udaljeno od glavnih puteva koji su u to vreme postojali i za koje znamo. Možemo pretpostaviti da je bio u vezi sa nekim rudarskim aktivnostima ili sa nekim karavanskim putem koji je vodio preko planine Ozren. Na tu činjenicu ukazuju i neki ostaci puteva koje zatičemo na planini i čija starost takođe još uvek nije jasna. U pitanju su kaldrmisani putevi koji su svakako imali veći značaj nego što mi to danas možemo i da pretpostavimo – kaže Milojević.
Na samom vrhu gradine zatičemo i ostatke grada. Vidljivi su temeljni ostaci u tlu, a po strmim padinama i kamenje obrušeno sa njega.
Sa vrha stene se pruža i pogled na ceo amfiteatralni basen Ozrena, krug Specijalne bolnice „Ozren”, jezero u podnožju, planinu Devicu, kao i na jedan od njenih vrhova Oštru Čuku.
– Pored vidljivih arhitektonskih ostataka iz ranovizantijskog perioda poznato nam je, po keramičkim nalazima, da je gradina bila naseljena u praistoriji u poznom bronzanom i ranom gvozdenom dobu, što je jedna učestala praksa jer su Rimljani vrlo često nasleđivali strateške punktove, puteve i rudnike, koji su još bili eksploatisani i korišćeni u praistoriji. Za 2024. godinu, u sklopu istraživanja nalazišta iz ranog gvozdenog doba u Sokobanji, planirano je da se ova gradina sondira i da vidimo zapravo kakva je strategrafija. Šta sve tu možemo da otkrijemo i koji se istorijski i praistorijski periodi nalaze na gradini. Ta sondiranja će nam dati bliže rezultate o korišćenju i značaju same gradine – kaže Milojević.
Ime Tatumirov grad meštani vezuju za legendu i Tatumira čije se ime pominje u vremenu poznatog hajduka Starine Novaka. Ovo povezivanje potkrepljuju i kula Deli Radivoja, čiji se navodni ostaci nalaze u okolini današnjeg Bovanskog jezera.
– To je legenda koju je zapisao Milan Đ. Milićević i to je tako ostalo. Mi nemamo potvrde da je na tom gradu postojalo utvrđenje iz srednjeg veka. Svi slučajni nalazi, koji su nama dostupni, završavaju se sa propašću Dunavskog Limesa i propašću Vizantijske vlasti na ovim teritorijama, tačnije do kraja šestog veka – objašnjava dr Petar Milojević, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu.
Jedna slika, zapravo skica iz prošlosti, prikazuje kako je nekada trebalo i po planu da izgleda taj krug bolnice na Ozrenu, gde se nalazi i Tatumirov grad.
Na skici je vidljiv i put koji obodom brda vodi ka steni i gradu. Prema tom planu sanatorijuma, centralno mesto u krugu zauzimala je crkva. Prema nekim mišljenjima i pričama ta crkva u centralnoj poziciji kruga, trebalo je da bude sagrađena na već postojećim ostacima starije sakralne građevine. Njenu izgradnju i ovakav plan omeo je Drugi svetski rat, a danas se na tom mestu nalazi spomenik Borcima revolucije i stvaraocima Nove Jugoslavije 1919-1959.
Mini emisiju o Tatumirovom gradu na planini Ozren u Sokobanji, možete pogledati na našem (You tube) kanalu:
