Na teritoriji srednjovekovnog Sokograda, duboko u šumi i pod velikim nagibom, stoji jedna građevina na kojoj se i danas u fragmentima mogu videti ostaci fresko slikarstva. Arheolozi koji su 2012. godine boravili u Sokobanji, sprovodeći projekat „Rekognosciranja potencijalnih speleoloških objekata za paleolitska naselja”, na ukazivanje i po priči meštana o postojanju neke građevine, obišli su i ovo mesto kako bi dokumentovali to arheološko blago.
Kako bi se i sami uverili o postojanju ovakve građevine, potražili smo ovo mesto koje se nalazi u području Glogan i teritoriji Sokograda. Neke od odgovora dobili smo od dr Petra Milojevića, jednog od tih arheologa, koji kaže da su prilikom čišćenja i pripreme za fotografisanje i crtanje tada primećeni ostaci fresko maltera sa živopisnim bojama kao i vidljive isklesane volute u temeljnim ostacima.
– Radi se o jednoj grobnici na svod, sa svodnim nebom, koja je napravljena od lomljenog krečnjaka i povezana krečom, tadašnjim malterom. Iznad nje se uočavaju temeljni ostaci potencijalnog martirujuma koga bi mogli objasniti kao malu kapelu, crkvicu koja se nalazi iznad groba. Obično se na takvim mestima sahranjuju ličnosti svetovnog ili duhovnog karaktera ili neki velikodostojnici, tako da to ne bi mogla da bude grobnica nekog običnog čoveka jer su se oni sahranjivali u to vreme u običnim grobovima. Ovo je jedno, da kažemo, velelepnije zdanje, pogotovu što je ukrašeno freskama, tako da moramo imati na umu da je to neka znamenitija ličnost iz tog perioda – objašnjava Milojević.
Period izgradnje Sokograda vezuje se za vizantijskog cara Justinijana kao i 6. vek nove ere. Ova građevina se grubo može datovati u period između 4. i 6. veka i neki period ranog hrišćanstva, period deljenja Istočnog i Zapadnog Rimskog carstva.
– To su počeci hrišćanske religije koja se od cara Konstantina Milanskim ediktom priznaje kao zvanična religija carstva, koja se naglo širi. I to je period sa skromnim sahranama gde uglavnom nemamo nekih bogatih priloga kao što je to slučaj sa raskošnim grobovima iz ranijih epoha u periodu antičkog i paganskog Rima ili iz nekih perioda mlađeg gvozdenog doba gde su pokojnici raskošno darivani prilozima u plemenitim metalima. Često su tu žrtvovane životinje, vrlo često konji, dvokolice. Dolazimo u taj period kada je bilo popularno otići na onaj svet go i bos, tako da su tu izuzetno retki neki dragoceni nalazi. Vrlo često su grobnice bez ikakvih nalaza – kaže Milojević.
Područje na kome se nalazi grobnica naziva se Glogan. Tu je kanjon reke Moravice, a nedaleko uz reku je i podgrađe. Grobnica je sakrivena duboko u šumi. Milojević kaže da sama tačka na kojoj se nalazi ne deluje potencijalno za naselje.
– To je još uvek klisura, jako nepristupačan teren koji je pod velikim nagibom, ali ne isključuje mogućnost da je neko naselje bilo u području koje zovemo Glogan i ovaj potez gde je ravnica i teren koji nije tako daleko od Sokograda, a nije daleko ni od grobnice. Grobnica se onda tu nalazi na sredini puta između Sokograda i ove plodne doline koja je jako potencijalna za naseljavanje – kaže Milojević.
Nedaleko od Sokograda na putu koji vodi prema planini Rtanj, nalazi se selo Nikolinac. Davnih tridesetih godina prošloga veka na privatnom posedu slučajno je pronađena, od strane vlasnika, i jedna antička grobnica. Podaci o njoj dospeli su do tadašnjih evidencija, najpre Gradskog muzeja u Nišu. Kasnije i nakon Drugog svetskog rata ušla je u monografiju „”Arheološka nalazišta u Srbiji”, Milutina i Drage Garašanin, kao kratak pomen te grobnice u arheološkoj literaturi.
– Ovo je takozvana antička grobnica sa jednim svodom. Zidana od opeka i popunjena malterom između opeka. O grobnici za sada vrlo malo znamo. Pominje se da je unutra, kada je otkrivena, pronađen i jedan zlatni prsten sa gemom pčele. Nažalost, ne znamo šta je sa tim nalazima i gde su dospeli. Da li se to izgubilo nakon Drugog svetskog rata ili tokom savezničkog bombardovanja Niša kada je pogođena zgrada Gradskog muzeja – kaže Milojević.
Tokom savremenog perioda grobnica je pretpela više nelegalnih iskopavanja koja su i dovela do sadašnjeg izgleda. Pored inicijalno prvog i jedinog tada ulaza otvoren je i drugi koji se nalazi ka zapadu.
– Mi smo je stručno dokumentovali 2015. godine kada je bila otvorena samo izvorno, istočni deo gde je i bio ulaz u grobnicu. Tada je tehnički iscrtana i fotografisana. Danas, gotovo nakon 10 godina, vidimo da je otkopan i taj drugi zapadni deo gde se opet vidi tehnika gradnje. Grobnica je prazna, ali eto i dalje se ovde vrše nelegalna iskopavanja što doprinosi uništavanju ovakvih kulturnih blaga koja nestaju u okolini Sokobanje – kaže Milojević.
U ataru Nikolinca nema mnogo podataka o antičkim nalazištima jer je sam atar malo arheološki i dokumentovan. Poznato je jedno antičko nalazište koje se nalazi nekoliko kilometra severno od Nikolinca, a za grobnicu o kojoj se radi može se pretpostaviti da je sagrađena u periodu 3. i 4. veka i predstavlja najčešći tip zidanih rimskih grobnica koje se sreću u Gornjoj Meziji.
Za ove građevine može se reći da se nalaze u relativnoj blizini samog srednjovekovnog Sokograda. Tvrđava izgrađena u vreme Vizantije i koja je služila za odbranu od Avarskih i Slovenskih upada na teritoriju Balkana, osvajanjem Velikog Župana Stefana Nemanje 1172. godine ulazi u sastav srednjovekovne srpske države. Kasnije, u periodu života Despota Stefana Lazarevića, a prema Konstantinu Filozofu, bio je poznat pod imenom „Sokolac” i do kraja 14. veka bio je u sastavu Vidinske kneževine.
Turci ga kao i celu kneževinu zauzimaju 1398. godine. Svoje konačno razaranje i zauzimanje doživljava 1412-1413. godine. U fragmentima opširnog i zbirnog popisa vidinskog sandžaka za godine 1466, 1478-81. koji se nalaze u Arhivu Predsedništva Republike Turske u Istanbulu, spominje se kao tvrđava Banja i oblast Banja. U to vreme tvrđave oblasti vidinskog sandžaka (Banja, Svrljig), imale su svoje posadnike (posada), timare-spahije, lake oklopnike, momke, čadore, male šatore, vojnike-kopljanike, kao i svoje sokolare.
Mini emisiju o Ostacima antike i ranog hrišćanstva, možete pogledati na našem (You tube) kanalu
