Šta je lepše? Banja pod Vidinom ili Banja pod Ozrenom. Da li ko u pesmi, dvori Bogdanovi ili Bogdanovi dvori… Postoje izvori koji stavljaju današnju Sokobanju u Banju pod Vidinom kako se, prema nekim izvorima, Ozren nazivao u 19. veku. Polemiku da li se radi o ovoj banji ili pak nekoj drugoj, na istoriji je da odgonetne.
Vuk Stefanović Karadžić u svom zabavniku „Danica” iz 1828. godine o Turcima, započinjući 1791. prvom godinom srpskoga vojevanja na dahije, piše ovako: „Kad Pasmandžija (Pazvan-oglu), na skoro po tom, podigne bunu protiv cara, onda ove sve bivše Bijo-gradske baše otidu k Vidinu…” Takođe se javljaju i imena sela koja svrstava u naiju Banjsku ili Gurgusovačku ili „u-pravo”, kako piše, Vidinsku.
Sokobanja danas broji 25 seoskih naselja, Dele se nekako i u narodu na gornja i donja oslonjena ka Rtnju, Bukoviku, Slemenu i Krstatcu, kao i potez planina Ozren i Devica na kojima su smeštena tri naselja. Donjim selima, koja se protežu prema Bovanskom jezeru, pripadaju: Trubarevac, Vrbovac, Rujevica, Jošanica, Žučkovac, Trgovište, Vrmdža, Mužinac, Šarbanovac, Beli Potok, Poružnica i Resnik. Gornjim selima, koja se protežu uz reku Moravicu, ka istoku, pripadaju: Blendija, Dugo polje, Čitluk i njegov zaseok Istoci, a sada selo Vrelo, Sesalac, Bogdinac, Milušinac, Levovik, Cerovica i Nikolinac. Na Ozrenu i Devici naselja, Jezero, Novo selo i Radenkovac.
Ostali samo toponimi
Mnoga od ovih sela bila su prisutna i u vreme Osmanske vlasti. Postojao je i veliki broj drugih, od kojih su ostali samo toponimi mesta gde su se nalazila sa svojim kućama i imanjima. Osvajanjem srpskih teritorija, brigu o selima i ubiranju poreza plaćanog u asprama (turski novac) kao prihod od sela, preuzima turska vlast. Sela bivaju dodeljena Timarima, koji su sa tom titulom kao nadzorom i upravljanjem vodili brigu o tadašnjim naseljima. Ovdašnja sela pripadaju oblasti Banja, sa tvrđavom Banja i Vidinskom sandžaku.
Turski osvajači vodili su jasnu evidenciju o oblastima, selima i selištima, broju kuća, porodica, njihovih članova i prihodu koji su ubirali. O selima kojih više nema saznajemo iz ostataka fragmenata opširnog i zbirnog popisa vidinskog sandžaka iz 1466, 1478-1481, koji se nalaze u Arhivu predsedništva vlade Republike Turske u Istanbulu, objavljenih u Mešovitoj građi Istorijskog instituta Beograd iz 1973. godine.
Selo Trubarevac je i novo i staro. Staro je izmešteno 1978. godine izgradnjom brane i Bovanskog jezera. U fragmentima se javlja selo Prest (Brest), sa neodređenim mestom. Postoje lokaliteti Bresjanska i Brestonsko kao pretpostavka ostatka sela Brest jer se u njemu, po narodnoj tradiciji, nalazilo selo Trubarevac. U Brestonskom su bile letnje pojate sela Poružnica. Selo Lukovo spadalo je pod oblast Banje i bilo je selište sela Trubarevac.
Selo Kurševo-Kruševo koje se javlja u fragmentima ne postoji u toponimima. Spadalo je u Banjsku oblast i navodi se da je trag ovog iščezlog sela možda i Krušje, mesto na kome su bile njive sela Jošanica. Za ovaj kraj vezuje se i selište Cerovnica, koje se možda nalazilo u blizini sela Jošanica i pored potoka Cerovac koji se uliva u Jošanačku reku. Navodi se i pretpostavka da je iz ovog selišta nastalo selo Cerovica u Sokobanji.
Keštica, Jarnino, Gubujce…
U fragmentima nailazimo i na selo Mužince, današnji Mužinac. Na ovom prostoru, gde je i Međukamenje, javlja se selo Kijavčica a ostaci ovoga sela su reka Keštica i napušteno selište Keštica. U popisima 1455. i 1483. godine, ovo selo zvalo se Kijefštica. Negde u toj dolini reke Keštice nalazilo se i selište Velutence. Taj zaključak izveden je iz popisa 1483, gde je selo Kijefštica imalo dva sejališta, Nedelsko i Velutence (Vilotince, Vilotinica). Nedaleko od Mužinca je i selo Šarbanovac. U fragmentima se javlja kao Šarbanovce, a u popisu iz 1445. godine selo se zvalo Širban ili Šerban.
Selo Resnik prisutno je i u vreme Turaka. Ne tako daleko od Resnika postojalo je selo Gorna Čučuna, koje je u kasnijim periodima, po naredbi Kneza Miloša Obrenovića, preseljeno u Resnik. Javlja se i selište Jarnina koje se nalazilo u blizini Resnika i Žučkovaca, a u popisu iz 1483. godine i popisima iz 16. veka, iz ovog selišta razvilo se selo Jarnino. Danas ovo selo na teritoriji Sokobanje ne postoji.
Selo Gubujce spadalo je pod oblast Banja. Navodi se da se može čitati i kao Kumince. Postoji Kumin potok-Kumina dolina, mesto na njivama kod sela Trgovišta i Žučkovca u Sokobanji. Selo Boružnica je sada Poružnica.
Na mestu Zarvinca danas selo Sesalac
Današnje selo Vrmdža prisutno je u fragmentima kao sela Sredna Vrmža i Dolna Vrmža. Tu se javlja i selište Uglešnica. U popisu iz 1483. naziva se Uglešnica ili Oglešnica, dok u popisu iz 1586. nosi naziv Ugleš ili Ogleš i naglašava se da se nalazi u blizini sela Pakleš. Selo Pakleš ne postoji, ali postoji predeo Pakleš severno od sela Vrmdža. Selo Vrbovac nazivalo se Vrbovce.
Zaseok sela Čitluk, Istoci, pominje se kao Selo Ustočce. Na području sela Čitluk javlja se selo Glod koje u oblasti Banja ne postoji, ali se, prema Jovanoviću, sačuvao toponimski naziv Glodsko u okolini Čitluka. Takođe je prisutno i selište Ruglovce (Ruglovac, Rugljevac), koje je prema popisu bilo sejalište sela Istoci (Ustočce). Selo Stričevce gde u blizini Čitluka nailazimo na naziv Stričevica. Selo Dorižnica (Divarižnica) spadalo je pod Banjsku oblast i postojalo je i u 16. veku. U Tovarižu, prema Jovanoviću, nalaze se imanja seljaka iz sela Čitluk.
Selo Milušinci (Milušinac), spadalo je u oblast Banja. Javlja se i selo Zarvince koje je iščezlo, ali između Rtnja i Slemena i danas protiče reka Zarvina. Jovanović navodi da je selo verovatno bilo u dolini reke Zarvine. Sada se u tom predelu nalazi selo Sesalac. Selo Dugo Polje bilo je poznato pod imenom Dlgopole.
Diverac, Trbušnica, Gorni Vladan, Dragomilovce…
Selo Orahovica spadalo je u oblast Banja. Danas ne postoji, ali postoji Orešac na Orešačkom putu za koje se pretpostavlja da se zvalo Orahovica (P. Jovanović) i koje sada nazivamo i Banjski Orešac. Na planini Devici postojalo je i u to vreme selo Radenkovce (Radenkovac). Na tom prostoru javlja se i selište-Crkvište zvano Dol’jani. Nalazilo se negde u blizini sela Radenkovac, a prema popisu iz 1483. godine, bilo je selište pomenutog sela sa pretpostavkom na mestu Radenkovačkog krsta. Postoji potok Crkvište, nešto dalje od Radenkovca.
U fragmentima se nalaze i sela čije je mesto-lokacija sasvim nepoznato, a vodila su se pod oblast Banja. Takvo je selište Diverac (Deverac), sela Trbušnica (Trebošnica), Gorni Vladan i njegov dodatak od sela Gorni Radvan (Vladan), Dolni i Gorni Ivlandan, Dragmilovce, selište Grab, selište Brezovo. Nepoznato selo Polanica, koje se u popisima 16. veka vodi kao selište, selo Zuborovce, selište Lešnica, selo Crkovce.
Sva ova sela i selišta bila su pod Timarima koji su većinom bili posadnici (Posada) tvrđave Banja, danas poznatoj kao Sokograd.
Naravno, sela i selišta vezana za Sokobanju i tadašnju oblast Banja, izvedena su iz mnoštva drugih oblasti (vilajeta), koja su prema popisu pripadala Vidinskom sandžaku. Kako su izvučena iz ostataka fragmenata koji su se sačuvali ne isključuje mogućnost da su u tom periodu postojala i druga sela koja i danas postoje, ako ne, barem u svom začetku. Ono što često izmakne je i ono što je usmenim putem zapamćeno da bi se kasnije kojim slučajem pokazalo i kao potvrdno. Istorija kadkad, i pored onih znanih ume iznenadno i da se pojavi nekim spisima koji do tada nisu bili poznati široj javnosti, sačuvanih kao dodatak i podatak o postojanju jednog mesta koje pored skoro dva veka organizovanog turizma ima mnogo dužu istoriju života, prisutnosti stanovništva i rada na jednom području istoka Srbije.
Dizajn foto prikaza na naslovnoj fotografiji: Kristijan Đorđević
