Zaseok Vrelo ili, kako se prethodno a i sada naziva, Istoci nalazi se na nekih dvanaestak kilometara od Sokobanje. Deo je sela Čitluk, i u njemu, pored crkve Svetog Ilije iz 19. veka i izvora reke Moravice, nalazi se i jedan arheološki lokalitet.
Prvi put je registrovan 2011. godine, prilikom projekta u vezi sa traženjem paleolitskih pećina i potkapina, koji se sprovodio u organizaciji Filozofskog fakulteta i Univerziteta Arizona u Tusonu.
– Tom prilikom je obiđena pećina koja se nalazi nedaleko odavde. To je sa druge strane, na ovim stenama i tom prilikom je obiđen i ovaj lokalitet, gde su konstatovani ostaci keramike iz Antike i ranog Bakarnog doba. Ovo je još lokalitet iz ranog Bakarnog doba koji potvrđuje da je Sokobanja bila izuzetno interesantno i primamljivo područje za populacije iz ranog eneolita, odnosno između 4500. i 3500. godine pre nove ere – kaže dr Petar Milojević, naučni saradni Arheološkog instituta u Beogradu.
Na samom vrhu brda stoji planinarska oznaka vrh Čukica. Vidljivi su i ostaci suhozida koji se proteže njegovim obodom. Prema priči meštana reklo bi se da su savremeni i napravljeni u vremenu od poslednja dva veka.
Arheolog, dr Petar Milojević ukazuje da ovakva tehnika gradnje i ovako naslagan kamen, bez maltera, predstavlja sličnu fortifikaciju kakva se koristila u praistoriji.
– Možemo govoriti da je ovo neka sekundarna eksploatacija kamena koji je možda već bio tu i koji eto prati ovako kružne konture ovog najvećeg platoa i možemo pretpostaviti da je sekundarno upotrebljen i obnovljen za potrebe savremenog stočarstva. Pored keramičkog materijala, meštani su ovde često pronalazili i raznovrsne kamene alatke poput žrvnjeva, kamenih čekića, alata. Nažalost, lokalitet nikada nije arheološki bolje ispitan niti iskopavan, tako da nemamo uvid u strategrafiju, već samo u površinske nalaze. Definitivno, prema površinskim ostacima možemo biti sigurni da je ovde u jednom periodu bila neka antička stražaona ili tako nešto, s obzirom da se sama Čuka nalazi na strateški dobroj poziciji koja kontroliše istočni deo sokobanjske kotline – kaže Milojević.
Brdo i lokalitet se nalaze u neposrednoj blizini izvora reke Moravice. Naš sagovornik ukazuje da su izvori gotovo u svim kulturama simboli rađanja i početka života, tako da se vrlo često pored njih nalaze kako praistorijska, tako i kultna mesta. Nedaleko od izvora, na nekih 200 metara i nekoliko minuta hoda, u podnožju planine Device nalazi se i Vrelska pećina.
Pećina ima sferan ulaz, kraći hodnik i ogromnu dvoranu osvetljenu vigledom sa vrha. U dnu dvorane su i dva bočna kanala, a od silaska deli stepenik visine oko pet metara. Arheolozi koji su tada boravili u Sokobanji istraživali su i ovu pećinu u potrazi za naučnim dokazima o postojanju praistorijskih kultura.
– Prilikom rekognosciranja pronađena je jedna ljudska butna kost koja se trenutno nalazi na analizama utvrđivanja starosti, i koja će možda dokumentovati iz kog perioda je zapravo ovo brdo korišćeno. Da li je ovo bila neka naseobina, možda neko kultno mesto za vršenje nekih obreda ili neko pribežište-naselje u praistoriji – kaže Milojević.
Značajno je i pomenuti da se u blizini ovog lokaliteta nalazi potez koji se naziva Kremenac. To je mesto prirodnog izvora minerala kremena, koji je prema rečima arheologa u praistoriji bio jako značajan resurs od koga su se proizvodili razni kremeni nožići, a pomoću njih pravljeni alati korišćeni u svakodnevnoj upotrebi u domaćinstvu.
Istraživali smo…
Prema fragmentima popisa vidinskog sandžaka iz 1466. godine koji se nalaze u Arhivu Predsedništva Vlade Republike Turske u Istanbulu (Mešovita građa-Istorijski institut, godina 1973), na teritoriji Banje postojalo je selo Ustočce, Timara-Titula (nadzornik,upravitelj) Hadžije i Šadije, sinova Jusufa. Danas je to zaseok Istoci. Prema istim izvorima, postojalo je i selište Ruglovce (Ruglovac, Rugljevac), a prema popisu iz 1483. godine bilo je sejalište sela Istoci u Banjskoj oblasti. Petar Jovanović u svojoj knjizi Banja iz 1924. godine stavlja Ruglovce kao nepoznato sa mestom i daje pretpostavku da se nalazilo u blizini današnjeg sela Čitluk u kome sada postoji i zaseok Istoci. U fragmetima nailazimo i na selo Stričevce, Timara Hlapić Mehmedije koje danas ne postoji. Prema Jovanoviću, u blizini sela Čitluk postoji toponimski naziv Stričevica. Takođe se javlja i selo Glod, Timara Ilhana i Hizira, sinova Mahmudče. Glod danas na teritoriji Sokobanje ne postoji, ali se prema P. Jovanoviću, sačuvao toponimski naziv Glodsko u okolini današnjeg sela Čitluk.
Mini emisiju o lokalitetu u naselju Vrelo nadomak Sokobanje, možete pogledati i na našem (You tube) kanalu
