„Malo je u Srbiji rečnih dolina tako bogatih živopisnim lepotamaˮ, pisao je putopisac Felks Kanic u svojim zapisima o Sokobanji. Predmet divljenja svojih posetilaca, bili oni znameniti ili ne, ostala je do današnjih dana. Čuvene su misli naših književnika da se ovde čovek preporodi i da ovde srce ne tuče, već ljuljuška. Još u 18. veku bila je omiljeno mesto turista, posebno Turaka, koji su po pisanju grofa Šmetua, dolazili sa svih strana čak i iz Azije. U to vreme varošica se zvala Banja, a kroz istoriju je promenila brojne nazive.
Današnji naziv, koji nosi od 1859. godine, dobila je po obližnjem utvrđenju Sokogradu, čije se ime vezuje i za nekadašnje sokolare. U istorijskim spisima pojavljuje se i kao Banjica, Velika Banja, Aleksinačka banja i Sokol banja. Putopisac Feliks Kanic, koji je obilazio Srbiju, smatra da je ime Sokobanje nastalo od Rimske reči Balnea koja označava kupatilo i od koje je izveden naziv Banja.
Prvi pisani dokument koji pominje naselje na ovoj teritoriji nalazi se u Žitijama despota Stefana Lazarevića-Konstantina Filozofa (1380-1431), koji je vezan za period borbi između Bajazitovih sinova Muse i Mehmeda. Tu se pominju gradovi Sokolnica – i Svrljig, kao uporište Turskog vojvode Hamze, čije je buntovništvo izazvalo vojnu intervenciju koja se 1413. godine završila osvajanjem pomenutih gradova.
Srednjevekovni grad poslužio je i kao izvor u književnosti. U romantizovanom romanu iz srpske prošlosti „Despotova vlastelaˮ, Andre Gavrilovića deo se odnosi na period od 11 godina pre osvajanja Sokograda. Vlastelin Stefan Lobojević pominje se kao gospodar ili upravitelj Sokolca. Tu nailazimo i na vlastelinku Marinu, kćerku Marojice Bunića, kneza Purgarskog u Novom Brdu i gospodarice Vrmaškog grada, koja je bila udovici Bana Krajinovića, nekadašnjeg protovestijara Kneza Stefana Lazarevića. U ovoj knjizi opisan je i pad Sokograda: „Jednog dana osvanuše kod Sokoca čete Hamze bega, svrljiškog gospodara, na poziv Lobojevića i on im otvori vrata svoga tvrdog grada, pa ode drenopoljskom sultanu Musi. Hamza beg je odista pozivao svoje susede, srpsku vlastelu, da se udruže i da zajednički odole Musi. Ali Musa ne čekaše njihove dogovore već opsedne Hamzu u Sokocu, preteći mu da će Sokolac osvojiti na juriš kao što je već uzeo Svrljig. Hamza se zatvori u grad i ne htede se predati, ali se ne moga ni održati. Sokolac osvoji Musa na juriš. Hamza glavom plati, a Musa naredi da se mnoge porodice sa te baštine odvedu i nasele po dalekim turskim krajevima, a na njihovo mesto odredi odakle će se Turci doseljavatiˮ.
O tome kako je Sokobanja izgledala daleke 1663. godine zapisao je Evlija Čelebija, turski putopisac. Zahvaljujući njegovom pisanju saznajemo da je tadašnja kasaba, kako je naziva, brojala 200 daskom pokrivenih kuća. Sokobanja je imala četiri mahale i čak šest muslimanskih bogomolja.
– Od tih bogomolja dve su impozantne džamije sa kupolama pokrivenim olovom. Tu postoji četiri mesdžida. Zatim postoje dva mala hana, dve tekije, dve osnovne škole, jedna medresa, pedeset i četiri dućana i dva javna kupatila. Jedno je vrlo impozantno, u dobroj građevini, s kupolama pokrivenim olovom, sa šedrvanom i sobom za kupanje. Zasebno je opet, druga topla banja određena samo za žene. Kako je voda toliko topla, u nju se ne može ući dok se prvo ne pomeša sa hladnom vodom – navodi dalje Čelebija u svom zapisu iz Sokobanje.
Ovaj putopisac ističe i to da su ove lekovite banjske vode dobre protiv ćelavosti, ali i gube, odnosno lepre, veoma infektivne bolesti koja je u prošlosti odnela mnoge živote. Od one Banje koju Evlija Čelebija opisuje danas je ostalo tursko kupatilo Amam, koje je i dalje u funkciji, što predstavlja posebno blago imajući u vidu vremensku distancu.
Istorijski, Sokobanja se prvi put pominje 1690. godine. To je period kada su je carske trupe otele od Turaka i oglobile sa 500 konja i 3000 dukata. U 18. veku, Požarevački mir 21. jula 1718. godine uslovio je nastanak i izradu Epšelvicove karte koja se u rukopisu čuva u Ratnom arhivu u Beču. Njen tvorac, austrijski inženjerski kapetan Fridrih Epšelvic, sačinio je kartu okupirane Srbije, gde je Sokobanja koja je pripala Turskoj ubeležena sa imenom „BANGAˮ. Na karti se nalaze ucrtana reka Moravica (Morawize), planina Rtanj (Hertanie Barg), kao i sela Vrelo (Vrillo), Dugo polje (Tugoboli) i Resnik (Röfnick).
Nakon zauzimanja banje 1737. godine od strane Festečevih husara, ovde boravi grof Šmetau. Sebe je smatrao potomkom cara Lazara Hrebeljanovića i ostavio je opis tadašnje banje: „Sokobanja je divno mesto, ima jedan tvrdi grad, koji bi mogao da bude i antičkog porekla, i izvore o čijoj se lekovitosti čuda pričaju. Ozidani su mermerom i održavaju se veoma čistoˮ.
Oslobađanjem od Turaka 1833. godine kreće i nagli uspon Sokobanje. Prekretnicu u razvoju donosi Knjaz Miloš Obrenović, po čijem se nalogu obnavlja turski amam i grade novi konaci. Postavljen je i prvi banjski lekar Leopold Erlih i to u vreme kada čitava Srbija broji svoje lekare i apotekare na prste. Datum koji Sokobanju obeležava je i dan kada 1837. godine kancelarija Knjaza Miloša Obrenovića šalje na smeštaj i lečenje u banju zastavnika Lazarevića. On postaje i zvanično prvi gost Sokobanje. Vaučer kojim je poslat postaje istorijsko zaveštanje i banja počinje svoj put kojim sa 2024. godinom broji 187 godina organizovanog turizma.
Tekst: Kristijan Đorđević; J. R.
