Naselje Milušinac jedno je od sokobanjskih sela na istoku, smešteno između karpatskih planina Slemen i Krstatac. Put koji od centra sela vodi do atraktivne pećine „Bogova vrata”, odvešće vas i do podnožja brda na čijem se vrhu nalazi Milušinačko gradište. Selo Milušinac bilo je poznato i u tursko vreme, a prema fragmentima popisa vidinskog sandžaka iz 1466. godine koji se nalazi u Arhivu Predsedništva Vlade Republike Turske u Istanbulu (Mešovita građa – Istorijski institut, godina 1973), u to vreme spadalo je pod oblast Banju. Imalo je 25 porodica i bilo je timar (titula –nadzornik, upravitelj) Orudža i Mustafe, posadnika tvrđave Florentin.
Prema rečima arheologa, ovaj lokalitet malo je poznat u literaturi. Pominje ga jedino Tihomir Đorđević, etnolog, folklorista, kulturni istoričar i profesor beogradskog univerziteta u svom članku „Uz Moravicu” iz 1892. godine, kao mesto na kome su se još uvek videle zidine.
– Na osnovu slučajnih nalaza koji su ovde pronađeni, možemo zaključiti da je gradina bila naseljena još od perioda eneolita, zapravo bakarnog doba. Poznato je da je obnovljena u periodu poznog rimskog carstva i da je verovatno svoj najveći vrhunac doživela u ranovizantijskom periodu, što možemo zaključiti na osnovu slučajnih numizmatičkih nalaza. Ono što je interesantno i ono što može da se vidi ovde jeste da sredinom ovog gradišta prolazi uzan put koji je verovatno bio karavanski, za konje i druge tegleće životinje. On je kaldrmisan, podgrađivan i prema priči meštana sagrađen u vreme Turaka. Pošto nemamo arheoloških istraživanja na ovom lokalitetu, nemamo ni bližih podataka – kaže dr Petar Milojević, naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu.
Milojević dodaje da razlog za zaposedanje ove gradine na ovom prostoru nije sasvim jasan jer ona ne predstavlja nikakvu stratešku poziciju koja bi kontrolisala neke važne strateške puteve. Moglo bi se pretpostaviti da je ovde bilo nekih rudnika i sličnih mesta za eksploataciju određenih mineralnih sirovina čija je tradicija verovatno krenula još od praistorije.
Na platou u podnožju brda stoji i jedna crkvena građevina. Okružena je drvećem, ograđena žičanom ogradom i u njenom dvorištu se nalazi spomenik palim borcima iz Prvog svetskog rata. Na temeljima koji naliče na kakve stare građevine u neko skorašnje vreme podignuta je i nadstrešnica drvene konstrukcije zakrovljena crepom.
– Još jedan dokaz da je ovo nalazište bilo naseljeno u ranovizantijskom periodu pružaju i ostaci ovog mesta gde se nalazimo. To su ostaci jednog crkvišta koje su meštani otkopali i gde možemo videti ostatke apside od neke male crkvice, što je bio neki tipičan oblik ranovizantijskog naselja. Gore u brdu gradina, a dole u podnožju neko sakralno mesto i nekropola. Nedaleko odavde nalazi se i jedan termomineralni izvor iz okoline Sokobanje za koji malo ljudi zna, ali je meštanima jako dobro poznat. To je takođe termomineralna lekovita voda i to je bio još jedan od razloga koji je privlačio, naročito, populacije iz romejskog carstva i rimskog perioda – kaže Milojević.
Plato na kome se nalazimo i sa koga se vidi i brdo na kome je Milušinačko gradište i sam lokalitet deluje izletnički. Široka livada okružena šumom i zaštićena od vetra. Na livadi pokraj puta je crkva posvećena Svetoj Petki, a nedaleko od nje i jedna čakmarasta sa drvenim prozorima, ne toliko starija kuća koja ima dugačku nadstrešnicu. Tik ispod kuće u zaseni drveća je i kladenac, izvor hladne i slatke vode.
Mesto na kome se nalazimo meštani ovoga sela zovu manastirište.
Mini emisiju o Milušinačkom gradištu i njegovom manastirištu, možete pogledati na našem (You tube) Kanalu.
