Sokobanjsko naselje Jezero nalazi se na oko 15 kilometara udaljenosti od Sokobanje i smešteno je u podnožju planine Ozren, na nadmorskoj visini između 780 i 830 metara nadmorske visine. Samo selo javlja se u popisu iz 1884. godine, a meštani prema tradiciji smatraju da veći deo stanovništva vodi poreklo iz obližnjeg sela Kravlja, spaljenog u prošlosti usled pogibije lokalnog age. Stanovništvo Kravlja našlo je svoj dom u Jezeru i danas se familije dele na Kravljane i Jezerce.
Na putu od sela Jezera ka Novom selu, nalazi se i mesto koje je zadobilo naziv Debeli Cer. Zovu ga i Mastina. Tu je i seosko groblje, sveti zapis, kao i kolibe stanovnika. Kroz ovo područje protiče reka Mutlavka, a na obradivim oranicama u prošlosti su pronađeni keramika i kamen bigar iz nekog starog vremena. Prema priči meštana, tu je nekada bilo Manastirište, a u davno vreme i staro selo. Na tom mestu je i crkva ili crkvište posvećeno Svetom Jovanu, a više brda, u gori, i mesto zvano Selište.
Sa arheologom praistorije, dr Petrom Milojevićem, naučnim saradnikom Arheološkog instituta u Beogradu, prvi put smo na ovom mestu u nadi da će ovaj potez pokazati naznake da je u praistoriji i ovde postojalo kakvo naselje, ili barem trag tih davnih vremena.
– Ovo je jedan dobar primer dokumentovanja arheoloških nalazišta, kada meštani uzmu učešće i dovedu nas na lokaciju gde su prilikom obrađivanja pronalazili keramičke ostatke. Zapravo, sada vidimo da je to jedno jako povoljno mesto za naseljavanje. Ovde se susreću nekoliko potoka koji su bili osnovni preduslov za formiranje bilo kakvog naselja – kaže Milojević.
Ovaj stručnjak ističe da je jedan od interesantnih markera, na koje su u ranijim istraživanjima malo obraćali pažnju, i blizina grobalja i drugih sakralnih mesta, poput crkava i zapisa koji se vrlo često, u preko 60 posto slučajeva, nalaze u blizini nalazišta iz praistorije.
– Jednostavno, to je je jedan primer prenosa tradicije nekog važnog mesta koje se sačuvalo u potonjim stanovnicima. Ovde nailazimo na keramiku koju bi mogli da datujemo u pozno bronzano i rano gvozdeno doba. Nema indikativnijih fragmenata, ali se definitivno radi o praistorijskom naselju. Uvek meštani igraju veliku ulogu u dokumentovanju nalaza. Zapravo to su ljudi koji stalno imaju ovde svoje privredne aktivnosti i prilikom toga često nailaze na arheološke materijalne tragove, i ovo je primer jedne takve prakse kako dolazimo do većih saznanja – kaže Milojević.
Nedaleko odatle, na nekoliko kilometara, nakon prolaska kroz Novo selo je i Radenkovac. Ovo je planinsko selo, smešteno na padinama Device i oko tokova Ždrela, Dubokog dola, Božinog kida i Bele-Toponičke reke. Javlja se u fragmentima popisa vidinskog sandžaka iz 1466. godine iz arhiva Predsedništva Vlade Republike Turske u Istanbulu (Mešovita građa – Istorijski institut godina 1973), gde je postojalo selo Radenkovce, timara (nadzornik, upravitelj) Halila sina sabljara Mustafe, koje je u to vreme imalo 22 kuće i 27 žitelja. Nalazilo se u oblasti tvrđave Svrljig, a nedaleko od sela bilo je, po fragmentima, i selište-crkvište zvano Dol’jani.
Selo Crkvište ili Dol’jani nalazilo se u blizini Radenkovca, a prema popisu iz 1483. godine bilo je sejalište pomenutog sela sa lokacijom i možda, na mestu Radenkovačkog krsta. Prema nekim izvorima, postoji potok Crkvište, nešto dalje od Radenkovca. Po istorijskim izvorima, selo Radenkovac spaljeno je u srpsko-turskom ratu 1876. godine. Nedaleko od Radenkovca je i Crkva Svetih apostola Petra i Pavla čiji put vodi ka kanjonu Bele reke.
U blizini kanjona nalaze se i ostaci neke stare građevine, u temeljima, koju meštani zovu Gradac. Sa druge strane Radenkovca, prema severoistoku i izvoru Ugabar, putem preko Ravništa i Devojki na Devici, dolazi se i do Braljine stave i izvora na kome su nekada stajali ostaci male jednobrodne crkve sa apsidom, zidanom pomoću fino istesanih komada krečnjaka bez poveznog materijala. Danas je ta crkva obnovljena i nosi naziv Sveta velikomučenica Marina – Ognjena Marija.
Silaskom sa ovih prostora, putem ka Sokobanji, dolazimo do podnožja Mečijeg vrha. Prema rečima arheologa, ovo mesto se vezuje za mlađe Gvozdeno doba.
– Na osnovu slučajnih nalaza sa ovog lokaliteta, poznati su nam ostaci mlađeg gvozdenog doba, odnosno Latena, koje se može vezati za naseljavanje ove regije pred samo Rimsko osvajanje, i u mnogim slučajevima se dovodi u vezu za autohtonu populaciju Skordisca, zapravo Kelta u Jugoistočnoj Evropi. Ovde smo imali jedan nalaz konjske opreme iz mlađeg gvozdenog doba sa kompletnom njihovom opremom, kako su izgledali, i ovo je jedno, moglo bi se reći, gradinsko nalazište koje je štitilo neki put koji je ovde prolazio u davno vreme – objašnjava Milojević.
Nedaleko od ovog mesta, prema krugu Specijalne bolnice „Ozrenˮ i izletištu Ripaljka, na polovini puta i livadi, nalazi se izvor Đerzelez. Njega u svojim putopisima pominje i Feliks Kanic kao treći izvor koji su Turci ranije mnogo posećivali u toku leta. To je nalazište iz kasnog, srednjeg bronzanog doba, 6. veka pre nove ere, poznato iz tridesetih godina prošlog veka i evidentirano od strane tadašnjih saradnika Gradskog muzeja u Nišu.
– Radi se o sličnim nalazima koje smo evidentirali kod Debelog Cera u ataru sela Jezera, tako da možemo pričati o jednom sistemu naseljavanja u tom periodu ili o nalazištu koje se pomeralo u potrazi za pašnjacima ili plodnom zemljom. Kasnija istraživanja su potvrdila sadržaj, na osnovu keramičkih fragmenata i svega ostalog što je nađeno. Interesantno je da je to jedan period u praistoriji čovečanstva kada je klima na Zemlji bila jako vlažna, sa dosta padavina, kako su klimatološka ispitivanja u srednjoj i zapadnoj Evropi zabeležila i imamo porast naselja na velikim nadmorskim visinama koje očigledno u to vreme obiluju vodom i pašnjacima. I jedna interesantna činjenica je da najčešće srećemo, pored nekih malih izvora, čak i jako velika naselja. Očigledno je da je u tom periodu bilo jako povoljno za stočarenje po ovim krajevima. I evo, ovo je jedno od tih nalazišta, a nadamo se da ćemo ih još dokumentovati ovde na samom Ozrenu i na Golaku, kao priču koja prati bronzano doba i praistoriju sokobanjske kotline – kaže Milojević.
Lokalitet i izvor Đerzelez nalazi se u amfiteatralnom basenu Ozrena, koga oivičuju Mečiji vrh sa istoka, u daljini ka jugoistoku Oštra Čuka, ka jugu Kopane pare i severozapadu Koviljača, na čijem se vrhu nalazi i Tatumirov grad.
Mini emisiju o Debelom Ceru u ataru sela Jezera, Mečjem vrhu i izvoru Đerzelez, možete pogledati i na našem (You tube) kanalu.
