Neretko ljudi kada se pomene planina Rtanj zamišljaju samo njen piramidalni deo, vrh Šiljak, kao i kapelu na Rtnju, zapravo ono što je ostalo od graditeljskog kamena crkve posvećene Svetom Georgiju koju je Greta Minh izgradila u znak sećanja na svog supruga Julijusa Minha. Fantastičan pogled pri izlasku sunca koji sa južne strane oslikava geometrijsku figuru piramide i budi misao da je i sama planina piramida, jer su oštrice senke i njenih krakova poravnjane kao na lenjiru. Ono što je fascinantno u toj prirodi je i ono što oslikava šire područje Rtnja. To je deo jedinstvene celine, kao i deo same Sokobanje, čije bogatstvo leži baš u tim planinama koje je okružuju i znamenitostima koje su se same stvorile. Uslov da se takva priroda barem jedared u životu poseti, a temelj da se na takvoj, i od takve prirode živi.
Na ovu planinu su se oduvek ljudi peli. Teško da možemo odrediti vreme kada je započela tema zvana „Rtanjˮ. Oduvek je postojala ta fascinacija i oduševljenost ovim delom što nas izgledom vraća daleko u prošlost čovečanstva. Kapetan Jovan Mišković u svojim geografskim, vojničkim i istorijskim beleškama iz 19. veka za Rtanj piše da je 5000 stopa visok, piramidalnog vida i vapnate formacije, da dobija ime od svog vida koji naliči na ležećeg hrta (vrsta psa). Ovu planinu pominje i Feliks Kanic u svojim putopisima, dolaskom u Sokobanju i odlaskom na nju kako bi uživao u izvanrednim vidicima na mestu gde „smelo sečena stenovita piramida nadaleko gospodari Sokobanjskom visoravniˮ. Josif Pančić ovde pronalazi prvi zvanično registrovani meteorit u Srbiji.
Polovinom 20. veka Rtanj posećuju „NASAˮ (američka nezavisna agencija odgovorna za civilni svemirski program i istraživanja), kao i pisac naučne fantastike Artur Klark, široj publici poznat kao koautor scenarija za film „Odiseja u svemiruˮ 2001, režisera Stenlija Kjubrika. Boraveći na Rtnju konstatovao je da Rtanj nije planina, već piramida koja se krije ispod nje. Nazvao ga je pupkom sveta „navel of the worldˮ, najvišom i najstarijom piramidalnom planinom na planeti, kao veštačkoj tvorevini, procenjene starosti od 500 hiljada godina. Najstarija kreacija ljudske civilizacije. Jedina trostrana piramida u svetu i najveća, sa svojih 1565 metara nadmorske visine. Ovu teoriju poznatog pisca, futuriste i pronalazača, „NASAˮ nije potvrdila iako su rađena temeljna istraživanja.
Danas ne govorimo o piramidi ni o njenom nastanku. Ne govorimo ni o misterijama koje okružuju i zaokružuju ovu planinu, a koje zacelo bude maštu i vode svojom pričom u svet naučne fantastike. Svetleće kugle, munje i pojavu neindetifikovanih letećih objekata ostavljamo svetu nauke, fizike i svetu tajni koje čekaju da objašnjenje o njima bude potvrđeno ili opovrgnuto. Vodimo vas fotografijom kroz šume i predele koji se poput saća protežu pećinama i jamama koje vode u neistražene dubine ove planine. Vodimo vas na Rtanj, planinu na Istoku Srbije koja ponekad podseća i na zmaja što se u oblacima iznad njega i krije.
Zmaj od istoka…
Poslednji u vencu Karpata deluje kao samotna planina u svome okruženju. Njegov najviši vrh, Šiljak dostiže visinu od 1565mnv, a na njegovom samom vrhu se nalazi crkva posvećena svetom Georgiju (Đorđu), takozvana kapela na Rtnju. Još u periodu 2010, 11, 12. godine, ostaci kapele imali su neku sačuvanu formu. U tom periodu bio je vidljiv prozor koji gleda na severoistok. Danas su ostali samo temelji i delovi zida, kao i stepenište koje je vodilo u unutrašnjost kapele. Građa sa crkve razbacana je širom strmih padina planine. Ka jugozapadu i grebenu masiva koji podseća na telo hrta-psa, protežu se dva vrha Preslo i Kusak, sa visinama od 1405 i 1380 metara.
Ispod Kusaka, na tom strmom i stenovitom kraju, u korenu planine su i kamene terase, odnosno, stenski deo koji svojim oblikom sliči zidu. Vidljive su i sa samog Vrmaškog jezera i šire okoline ka selu Vrmdža, sa jezerskih terasa na kojima se nalazi i selo i sam Latin grad (Vrmaški grad). Svojim izgledom podsećaju na bedem stene, umetnute u okolinu tako, kao da su ređani blokovi ogromnog i isklesanog kamena. U razgovoru sa lokalnim stanovništvom, negde u ovom delu, pominje se postojanje pećine koja svojom veličinom i dužinom daje mogućnost prolaza i na drugu, krivovirsku stranu Rtnja. Te priče ne možemo dokazati, barem za sada. Takođe se u tim spomenima javlja i postojanje alki za vezivanje brodova u visini dela ispod Kusaka.
Podno planine je Lukavička presedlina (675mnv) i dolina Pakleša. Tu je i Vrmaško jezero, kraško, koje je relativno novo u pojmu vremena, a nastalo je, prema nekim izvorima, krajem 18. veka začepljenjem ponora prilikom jakog pljuska. Na ovim prostorima, 2019. godine, održala se i najmasovnija šesta planinarska akcija pod imenom „Vrmdžilaˮ. Okupila je tada oko 1.500 ljudi, planinara, prirodnjaka, ljubitelja prirode, gostiju iz drugih zemalja: Bugarske, Meksika, Švajcarske.
Dolinom Pakleša dominira stena na kojoj se nekada nalazio Vrmaški-Latin grad. Malo su vidljivi ostaci nekadašnjeg velelepnog utvrđenja za koga se smatra da je nastao u vizantijskom periodu. Prema mišljenjima arheologa i na osnovu keramičkih nalaza i istraživanja, na mestu gde je postojao grad, u periodu gvozdenog doba egzistiralo je i naselje. Latin grad se spominje i u književnosti. U romanu „Despotova Vlastelaˮ, Andre Gavrilovića iz 1896, jedan deo knjige odnosi se na drugovanje gospodarice Vrmaškog grada Marine, ćerke Marojice Bunića, kneza Purgarskog u Novom Brdu i udovice gospodara Bana Krajinovića, protovestijara kneza Stefana Lazarevića, sa vlastelinom Stefanom Lobojevićem, upravnikom ili gospodarom obližnjeg Sokograda.
Sa stene gde je nekada postojao grad, pogled vam se pruža i na prostor koji nosi naziv Devojački kamen. Stenovit i kanjonski predeo, po predanju meštana, formirala je reka Oraovica, a njegove impozantne strukture našle su svojim izgledom i konfiguracijom namenu i u sportu, kao svojevrsno penjalište.
Na ovom mestu 2018. organizovan je i prvi Penjački festival „Vrmdža 2018ˮ. Prijavljeno je bilo preko 70 sportskih penjača, dvoje iz Francuske, i trasirano je ukupno 45 smerova za penjanje na Devojačkom kamenu i Nikolinoj steni. Kao događaj premašio je sve rekorde posećenosti sportsko-penjačkih manifestacija u našoj zemlji.
Na prostoru Devojačkog kamena vršena su i arheološka istraživanja kojim je utvrđeno da se radi o dva intenzivna perioda naseljavanja u praistoriji tokom bakarnog doba. Samo ime predela datira iz turskog vremena i priči o devojci koja nije želela da bude zlostavljana od strane Turaka, te je sebi skokom sa najviše stene oduzela život. Kako se nije znala tačna lokacija i tačna stena, meštani su ceo ovaj predeo nazvali Devojačkim kamenom.
Između-zemlja…
Nedaleko od sela Vrmdža nalazi se potez zvan Međukamenje. Ove impozantne kamene strukture nalik oštrim zubima koji štrče u okolini formirala je reka Keštica, a prostor je sela Mužinac. Jedna stena koja se pogledom krije u tom šumskom gaju načinila je svoj umetnički manifest praveći svojevrsnu statuu nalik na ljudsku glavu. Međukamenje je i jedan od najstarije poznatih arheoloških lokaliteta. Evidentiran je još tridesetih godina prošloga veka i vezuje se za period poznog eneolita i kraj trećeg milenijuma pre nove ere.
Put iz Mužinca vodi do podnožja Rtnja i dela koji je i najbliži serpentinama koje vode ka vrhu. Na tom putu su i poslednje vode na planini. Još su u okolnoj šumi vidljivi ostaci kamenih koliba, a pretpostavlja se da je postojalo 18 bunara, od kojih je poznata lokacija njih dvanaest. Tu na prostoru Gole planine i Ledničke strane je i zvano podnožje Rtnja, popularno i jer se na njemu održava završnica Svetog Jovana Biljobera koja je ove 2024. godine proslavila jubilej, trideset godina održavanja i postojanja.
U šumi nedaleko od ovog dela je i jedna od prirodnih znamenitosti, jama Ledenica. U njoj tokom cele godine vlada večita zima. Nekada je iz nje vađen led koji je topljenjem u sočnice koristio stočarima kako za piće tako i za napajanje stoke. Izvađen led vožen je u Sokobanju, Knjaževac i Boljevac u vreme letnjih vašara i svetkovina, a transportovan je u senu kako bi što duže zadržao svoju formu. Ova jama poznata je i istorijski. Nju je prilikom svojih istraživanja davne 1836. godine zajedno sa Milošem Obrenovićem posetio i Ami Bue, austrougarski lekar, putopisac, geolog i geograf, što je čini i prvom turističkom posetom jednog takvog objekta u speleološkom smislu.
Starac na Rtnju…
Ponekad prođemo pored nečega ne videvši da je i to baš zapravo ono što oslikava jedno područje, u nadi da će iza drugog ćoška, onog šumarka ili one druge krivine puta biti ono pravo i ono neviđeno. Ovaj starac na Rtnju koji je preživeo silne gromove i munje oslikao je sebe kako se odmara ispružene noge u prostoru. Ima svoj jedinstven lik i telo koje je prirodom izvajano korom i korenom drveta. Na putu je kao stražar koji mnoge odvodi do predela sa koga se Rtanj i ponajbolje vidi u prirodi kao forma trostrane piramide. Ovo je prostor sela Šarbanovac, jugoistočni deo koji putem vodi ka stenskom odseku koji se u narodu naziva Stenje. Adrenalinski deo, jer je strmo odsečena stena u čijoj se dubini vidi ceo prostor naselja Rtanj.
Iznad odseka Stenje, nalaze se vrhovi Baba jedan i Baba dva, koji dostižu visinu od 1043 metara i sa kojih se pruža pogled na trostranu piramidu planine Rtanj i njen vrh Šiljak. Pored fantastičnog pogleda na piramidu, oko doseže i na predele planina istočne Srbije: Kučaj, Veliki krš, Borski stol, Deli Jovan, timočke vulkanske kupe, Staru planinu, Slemen, Krstatac… Na pola puta od drveta kome smo nadenuli ime Starac, prema selu je i mesto zvano Javor. U njegovoj blizini se nalazi i jama Velika Porica. Njen otvor vidljiv je i sa Gugl mape (Google Earth), a inače je impozantne veličine i jama u koju se malo teže silazi. Nastala je obrušavanjem tavanice u prošlosti, tako da ulaskom u nju hodate po nekadašnjem krovu ili plafonu pećine. Jama je duboka nekih tridesetak metara, a dužina je impozantnija, sa svojih 217 metara. U njoj se račvaju dva kanala, jedan jugoistočni i jedan severozapadni, čija je dužina malo veća. Vidljivo je i postojanje dodatnih kanala koji su danas zatrpani lišćem i zemljanim nanosom. Takvih sličnih jama na ovom prostoru ima puno i prikrivene su šumom i rastinjem. Jedna od njih je i jama Zvečana Propast koja je i u relativnoj blizini jame Velika Porica. Ova jama ima dva ulaza dubine preko 100 metara. I u veći otvor, kao i manji koji je nedaleko od njega nije moguće ući, jer otvori strmo vode u dubinu.
Prema priči lokalnog stanovništva i nekih istorijskih izvora, ime sela poteklo je od rumunske reči Šarb, Šarban ili Širban, koja je i reč za životinju Jelen. Prema legendama koje kruže među meštanima, ovde su bila i lovišta cara Konstantina, a poznata je i tvrdnja o postojanju Konstantinove stolice ili trona, kamena ili stene koja sliči ovom obliku na prostoru i brdu koje se zove Kostadinovica. Šarbanovac, kao i druga pomenuta sela, pominju se istorijski i imenom. Njihovo postojanje zabeleženo je u popisima, fragmentima opširnog i zbirnog popisa vidinskog sandžaka iz 1466, 1478-1481, koji se čuvaju u Arhivu Predsedništva vlade republike Turske u Istanbulu. Turski period poneo je sa sobom i priču o Turčinu koji je na igranci organizovanoj u selu oteo srpsku devojku, što je u kasnijem periodu usledilo odmazdom i osvetom njenog brata i njegovih momaka.
Mali rtanjski vrhovi…
Proteklih nekoliko godina inicijativa koja je potekla od meštana ovoga sela uslovila je i organizovanjem planinarskih akcija koje imaju za cilj upoznavanje sa ovim bogatim prostorom. Osmišljena je i tematska akcija sa planinarima Oštre Čuke iz Sokobanje radi boljeg upoznavanja sa malim rtanjskim vrhovima kojih u okolini ima mnogo. Održavana nekoliko godina unazad kao lokalna akcija, 2024. usledila je i kao prva savezna planinarska akcija „Mali rtanjski vrhoviˮ, koja je okupila oko 400 ljudi, što entuzijasta, rekreativaca, prirodnjaka, udruženja koja se bave zaštitom biljaka i životinja, planinara iz oko 30 klubova i udruženja. Na toj teritiriji Šarbanovca su i mali vrhovi Baba, Stenje, Mućea, Greda, izletište Javor kao i pomenute jame.
Malih vrhova koji zaokružuju celinu teritorije Rtnja i dela u Sokobanji ima mnogo. Pored najviših i centralnih: Šiljak, Preslo i Kusak, tu su i Obručatnica, Funija, Tumba, Jelovac, Kostadinovica, Rujiški kamen, Vodeni kamen, Lisac, Porečki vrh, Kusi skok, Velika Koviljača, Donji vrh, Lazanjski skok, Letnjak, Vasiljevac, Vučja glava, Rgudina, Devojački kamen, sam plato i centralna stena na kome se nalazio Latin grad, Međukamenje sa vrhovima Slavica i Ruj, kao i mnogi drugi koji se protežu, kako geografski, tako i svojim toponimima teritorijom Rtnja i teritorijom ovih sela.
Ultima navi – Poslednja barka
Relikt i fenomen istorije i njene praistorije. Svetionik u prostoru, popularan u ljudima, a sve više među sportistima i poznatima zbog čijeg je uspona i boravka na vrhu Šiljak i sama planina postigla dalekosežnu poznatost u čitavom svetu, otvaraju se nove destinacije i prepoznaje celokupna lepota netaknutog prostora. Misao koju sasvim obični ljudi, a i oni poznati u svojim oblastima ponesu sa Rtnja, prenosi se na njihove prijatelje, i na taj način i oni koji poznate vole, upoznaju se sa činjenicom da na istoku Srbije postoji jedna planina koja i u svom stanju mirovanja obilazi svet. Na taj način i sama planina postaje misao koja je pokretač putovanja.
Rtanj se ne osvaja…
On je planina koja osvaja ljude.
