Sokobanja je oduvek živela po meri turizma, čak i onda kda ova reč još nije ni postojala. Još na kartama iz 18. veka, Sokobanja je obeležena krupnim slovima kao BANGA, rame uz rame sa gradovima poput Niša, što svedoči o njenom značaju i prepoznatljivosti. Ipak, šire je postala poznata tek sa dolaskom Kneza Miloša Obrenovića 1835. godine.
Upravo je ovaj vladar zaslužan za početak razvoja turizma, ostavivši u amanet prvi izdati turistički vaučer u Srbiji. Ostavio bi, kažu, i onaj prvi Milošev konak, manju zgradu u kojoj je boravio, danas sačuvanu samo na fotografiji, da ga nisu oko Drugog svetskog rata srušili. Prema predanju, konak je imao tajne stepenice do turskog kupatila, gde je i sam knjaz, kroz prozorče, motrio na ženski svet. Kasnije je ova građevina zamenjena drugom, koja danas nosi naziv „Milošev konakˮ.
Sokobanja je pre toga živela „duhom kasabeˮ, prožeta usmeno sećanjima na srednji vek. Tursku čeljad, zamenila su ponovo Srbi. Anegdote kazuju da je knjaz imao zanimljiv sistem naseljavanja. Ako je bio potreban kakav zanatlija, pinter, kovač ili trgovac, birao se najumućniji iz tog esnafa, jer se smatralo da ko ima para, umeće i posao da razvije. Iako se to ne može istorijski potvrditi, usmeno predanje živi i danas, svedočeći o vremenu kako je Sokobanja rasla naseljavana novim stanovništvom koje je olovne i teške krovove kuća zamenilo crvenim, od opeke i gline.
Knez Miloš Obrenović od Sokobanje je načinio mesto svog odmora, gde je u toplim izvorima tražio lek za svoje bolesti. Iz Sokobanje su tada išle i određene političke i vojne akcije u pravcu oslobađanja jugoistočne Srbije. O naseljavanju svedoči i akt pod brojem 3137, koji je knez potpisao 4. avgusta 1836. i uputio „Ispravničevstvu Gurgusovačkog Okružja Banjskogˮ. U njemu stoji da je jedan čovek iz Berkovačke došao u Sokobanju s namerom da se tu naseli. Već naredne, 1837, ispisan je i prvi vaučer zastavniku Lazareviću.
Iako je prvi turistički vaučer, izdat po nalogu knjaza 21. juna 1837. godine, uzet kao formalni početak organizovanog turizma u Srbiji, ime Banje i borbe za njeno oslobođenje javljaju se i ranije. Krajem 17. i početkom 18. veka vođeni su ratovi između Austrije i Turske. Sokobanja je već 1690. godine bila oslobođena od strane Austrije i srpskih dobrovoljaca, ali samo privremeno, nakon čega je usledilo masovno iseljavanje Srba u strahu od turske odmazde.
Ubrzo nakon Požarevačkog mira 1718. godine, Sokobanja se prvi put pojavljuje i na zvaničnim svetskim kartama. Austrijski inženjerski kapetan Fridrih Epšelvic izradio je kartu okupirane Srbije koja se i danas čuva u Ratnom arhivu u Beču. Na njoj je Sokobanja, iako pod turskom vlašću, ispisana velikim i masnim slovima kao i Niš. Ucrtana je i reka Moravica (Morawize), planina Rtanj (Hertanie Barg), kao i sela Vrelo (Vrillo), Dugo Polje (Tugoboli) i Resnik (Röfnick).
Novi sukobi Austrije i Turske izbili su 1737. godine. Austrija sa oko 500 husara i srpskim ustanicima ponovo zauzima Sokobanju. Tada je i austrijski genera grof Šmetau, boraveći u Banji, zapisao:
– Varošica Banja je vrlo krasno mesto; tu ima jedan stari gradić koji izgleda vrlo davnašnji; imaju i kupatila za koja kažu da su vrlo divotna. Ozidana su od mramora i drže se vrlo čisto. Turci tu dolaze sa svih strana, pa čak i iz Azije.
Borbe za oslobađanje Srbije, te i Sokobanje, nastavljuje se i sa prvim Srpskim ustankom. Hajduk Veljko Petrović sa svojim bećarima, već 1808, na kratko oslobađa Sokobanju, da bi opet bila oslobođena 1810. godine, i ostala slobodna do 1813, kada je Turci ponovo zauzimaju.
Dvadeset godina kasnije, 1833. šest nahija, među kojima je i sokobanjska, pobunile su se protiv Turaka i ostvarile priključivanje Srbiji Kneza Miloša Obrenovića. Taj čin je bio i onaj kojim se potpuno i konačno oslobodila turske vlasti.
Formirano je načelstvo sreza Banjskog. Ubrzo je izgrađena posebna zgrada za prihvat banjskih gostiju, a samo četiri godina, Sokobanja dobija poštansku i telegrafsku stanicu, crkvu i zgradu osnovne škole. Sa konačnim odlaskom Turaka kreće novo doba koje donosi jedno sasvim drugačije vreme i drugačiji način življenja.
Ove godine Sokobanja obeležava 188. godina bavljenja organizovanim turizmom. Istorija ovog mesta bogata je ljudima, njihovim karakterima, sposobnostima, i delima koja su ostavljali. Neki od njih, bilo da bili su ključni činioci, drugi samo putnici kroz vreme, ali svi zajedno ispisali su stranicu po stranicu priče o jednoj od najpoznatijih srskih banja.
Sve njihove priče utkale su se u odgovor na pitanje kako i zašto je nastala ova banja. Iako je često predstavljena kao „Banja pod Ozrenomˮ, Sokobanja leži u podnožju pet planina: pod Rtnjem, pod Krstatcem kao Velika Banja, pod Bukovikom kao Banjica, pod Devicom kao Sokol Banja… da bi od 1859. godine, bila i ostala, Sokobanja pod Ozrenom.
