Sokolac…Sokolnica…Sokograd. Srednjovekovni grad koji se nalazi u neposrednoj blizini Sokobanje. Nastao je u periodu vizantijskog cara Justinijana kao tvrđava za sprečavanje Avarskih i Slovenskih upada u dubinu Balkanskog poluostrva.
O ovom utvrđenju ima vrlo malo arheoloških i vrlo malo istorijskih podataka. Pominje se u pisanim izvorima iz 15.veka. U životu Stefana Lazarevića despota Srpskog , Konstantina Filozofa, u jednom pasusu, zabeležen je pohod tadašnjeg odbeglog princa Muse Čelebije, sina sultana Bajazita Prvog, koji je u svojim pohodima pored Bovna, Lipovca, Vrmaškog grada, Stalaća, 1413.godine, osvojio i ovaj srednjovekovni grad.
− Čuveni Musa Kesedžija iz narodnih epskih pesama. U svom pohodu kada se odmetnuo od sultana,uništio je mnoge tadašnje gradove. U tom delu se pominje i Sokograd kao jedan od gradova koji su pali u tom periodu. U to vreme, njime je gospodario Vojvoda Hamza čija uloga još uvek nije potpuno jasna. Pojavila su se,zadnjih godina, drugačija tumačenja tih istorijskih izvora,gde se smatra da, čak Sokograd, koji se pominje u beleškama Konstantina Filozofa,da zapravo i nije reč o ovom Sokogradu, Sokolcu, kako se tada nazivao u tim izvorima, nego da je u pitanju neko sasvim drugo nalazište. Ali, eto da kažemo, to je neka inicijalna verzija celog istorijskog izvora − kaže Petar Milojević.
Na samom Sokogradu urađeno je vrlo malo arheoloških istraživanja. Poznata su istraživanja obavljena krajem sedamdesetih i tokom osamdesetih godina prošlog veka, koja su u to vreme bila konzervatorskog karaktera. Prema rečima Petra Milojevića, istraživača saradnika Arheološkog instituta, manje se kopalo i istraživalo, a više se ulagao napor da se ove zidine očuvaju i prezentuju u obliku kakve ih danas vidimo.
− Na žalost, sva ta istraživanja su jako retko i jako malo publikovana, tako da nisu dostupni kompletni podaci o nalazima i svemu što je otkriveno prilikom tih istraživanja. Kasnijih godina, tokom 2011-12. godine, vršena su manja arheološka iskopavanja u potkapinama ispod Sokograda. To je zapadna litica koja gleda ka Lepteriji, gde imamo nekoliko potkapina. Ta istraživanja su vršena sasvim drugom svrhom. Zapravo se tražio paleolitski sloj, nije se tragalo za srednjim vekom i ranijim epohama, nego su traženi tragovi praistorijskih tj.pećinskih ljudi. Ali da bi se došlo do sloja sa paleolitom, mora se proći kroz horizonte koji su bili prethodni. Tu je već otkriveno, u keramičkom materijalu i nekim drugim pokretnim nalazima, da je horizont naseljavanja sačinjavao, prvenstveno, materijal iz srednjeg veka. Ima i ostataka iz novog veka. Zatim materijal iz ranovizantijskog perioda koji je takođe prisutan. Pored toga prisutan je i antički materijal. Moguće je videti i antičke opoljke u nekim temeljnim ostacima, tako da možemo sa pravom pretpostaviti da je sam neki početak arhitekture i građevinskih faza na Sokogradu verovatno počeo u vreme Rimljana.
Intervju sa Petrom Milojevićem, istraživačem saradnikom Arheolpškog instituta, o gradu Sokolcu, danas poznatijim kao Sokograd, možete pogledati u prilogu ispod.
